ผู้เขียน: joy4137345

ผู้อ่านและคนรอบตัวของผู้อ่านหลายท่านอาจจะรู้จักญี่ปุ่นว่าเป็นประเทศที่บ้านเมืองสะอาด เรียบร้อย ผู้คนไม่คดโกงและชอบรักษาปฏิบัติตามกฎระเบียบอย่างเคร่งครัด หากทำกระเป๋าสตางค์หรือโทรศัพท์หล่นหายก็มักได้คืนทุกครั้ง และเมื่อคงพูดถึงวัฒนธรรม soft power ไม่ว่าจะเป็น การ์ตูน อะนิเมะ หรือ J-Pop หลายคนอาจนึกถึงภาพตอนที่มีเหตุแผ่นดินไหว บ้านเรือนถล่มทลายโดนสึนามิพัดเสียหาย แต่คนญี่ปุ่นก็ยังยืนต่อแถวรอรับข้าวของเยียวยาจากทางหน่วยงานอย่างเป็นระเบียบ ไม่แก่งแย่งชิงกันเหมือนที่เห็นกันในทั่วไปในประเทศอื่น การเก็บเอาขยะกลับบ้านไม่ว่าอยู่ที่ไหนก็ตามถือเป็นนิสัยที่น่าชื่นชมของคนประเทศนี้ ในด้านการสาธารณสุขอย่างเรื่องระบบการแพทย์และพยาบาลก็มีให้เข้าถึงทุกที่ไม่ทอดทิ้งคนจนไว้ข้างหลัง (ดูเพิ่มเติมได้ในบทความของผู้เขียน: ประสบการณ์การใช้บริการระบบประกันสุขภาพแห่งชาติของประเทศญี่ปุ่น) เรื่องราวเหล่านี้เป็นสิ่งที่ผู้เขียนประทับใจและรู้สึกว่าญี่ปุ่นเป็นประเทศที่น่าอยู่มาก

อย่างไรก็ตาม ไม่มีที่ไหนสมบูรณ์แบบไปหมดเสียทุกเรื่อง เมื่อวันปีใหม่ที่ผ่านมา ณ หอพักนักศึกษาที่ผู้เขียนอาศัยอยู่ มีนักศึกษาหญิงฆ่าตัวตายและเป็นข่าวใหญ่ออกทั้งรายการโทรทัศน์และวิทยุท้องถิ่น และในวันที่ผู้เขียนกำลังเขียนบทความนี้ (15 มีนาคม 2566) มีอาจารย์ที่มหาวิทยาลัยแจ้งมาว่ากำลังไปงานศพของศิษย์เก่าที่เลือกจบชีวิตตนเองในวัย 30 ปี แม้ว่า ปี 2566 เพิ่งเริ่มมาได้เพียงสองเดือนกว่าๆ แต่ข่าวเรื่องการฆ่าตัวตายก็เกิดขึ้นถี่ราวกับกับอุบัติเหตุบนท้องถนนในกรุงเทพมหานคร

เมื่อมาย้อนคิดดูแล้ว การฆ่าตัวตายของบุคคลใกล้ตัวผู้เขียนนั้นมีทุกปีตั้งแต่มาอยู่ที่ญี่ปุ่น ผู้เขียนจึงอยากนำเสนอเรื่องราวฆ่าตัวตายของคนญี่ปุ่นที่เกิดขึ้นเมื่อไม่นานมานี้ พร้อมกับแสดงความคิดเห็นเชิงวิจารณ์สังคมญี่ปุ่น (โดยเฉพาะเมืองใหญ่) จากประสบการณ์การใช้ชีวิตในญี่ปุ่นมาเกินสิบปี ผู้เขียนมองว่าญี่ปุ่นเป็นสังคมที่มีเส้นแบ่งของพื้นที่ส่วนตัวกับพื้นที่ส่วนรวมที่ชัดเจนเกินไป ทำให้มนุษย์มีความโดดเดี่ยวเพราะความสำคัญของความเป็นส่วนรวมนั้นตกชายขอบ ซึ่งอาจจะเป็นส่วนหนึ่งของต้นเหตุของปัญหาที่ไม่อยากให้เกิด

หากไม่นับข่าวดังที่มิอุระ ฮารุมะ ดาราหนุ่มคนโปรดของผู้เขียนฆ่าตัวตายในปี พ.ศ. 2563¹ และข่าวที่มีชายวัยกลางคนคนหนึ่งพุ่งกระโดดไปที่รถไฟด่วนที่เมืองโกเบ จนทำให้ทั้งคนกระโดดและผู้โดยสารในรถไฟเสียชีวิตเมื่อปี 2564 แล้ว²  ข่าวที่อยู่ในความทรงจำของผู้เขียนก็คงเป็นเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นเมื่อ วันที่ 23 ตุลาคม 2563 ที่มีเด็กนักเรียน ม.ปลายอายุ 17 ปี กระโดดลงมาจากห้างสรรพสินค้า Hep-Five ที่ตั้งอยู่ย่านใจกลางเมืองโอซาก้า³ ใกล้กับสถานีรถไฟที่ผู้เขียนใช้สัญจรเป็นประจำ เด็กหนุ่มคนนี้กระโดดลงมากระแทกกับนักศึกษาผู้หญิงอายุ 19 ปี ทำให้เสียชีวิตทั้งคู่ หลังจากข่าวนี้ เวลาผู้เขียนจะเดินผ่านทางนี้ทีไร เป็นต้องแหงนหน้ามองขึ้นฟ้าทุกที⁴

อีกเรื่องที่เป็นข่าวดังมากอยู่ช่วงหนึ่งคือเรืองที่เกิดขึ้นที่เมืองอาซาฮิกาวะ จังหวัดฮอกไกโด ในเดือนกุมภาพันธ์ปีถัดมา ซึ่งเป็นเหตุการณ์ที่เด็กผู้หญิง นามสมมติว่าน้องเอ อยู่ระดับชั้น ม.ต้น อายุ 14 ปี ถูกพบว่าแข็งตายในสวนสาธารณะแห่งหนึ่ง⁵ หลังจากที่ผู้ปกครองได้แจ้งความคนหายไปแล้วกว่าหนึ่งเดือน ช่วงนั้นเป็นช่วงที่อากาศหนาวมากที่สุดของปี โดยวันที่เธอหายไปที่นั้นมีอุณหภูมิถึง -17 องศา เหตุการณ์นี้มีที่มาจากการถูกกลั่นแกล้งรังแกหรือการถูกบูลลี่ (Bully) ที่เริ่มเกิดขึ้นตั้งแต่ตอนที่น้องเอได้เข้าเรียนชั้นมัธยมต้นใหม่ๆ กลุ่มนักเรียนชายและหญิงจำนวนหนึ่งที่รังแกเธอเป็นประจำได้บังคับให้เธอส่งรูปและวีดิโออนาจารของตนเองไปให้พวกเขา และรูปเหล่านั้นก็ได้ถูกส่งต่อไปยังหลายกลุ่มแชท หลังจากนั้นมีเหตุการณ์ที่กระทบต่อจิตใจเธอมากที่สุดคือการที่กลุ่มเด็กบูลลี่เหล่านี้บังคับให้เธอทำสิ่งอนาจารต่อหน้าพวกเขา หลังจากเหตุการณ์นี้ น้องเอพยายามฆ่าตัวตายโดยการกระโดดลงแม่น้ำเมื่อปี 2562 แต่เด็กกลุ่มนี้ก็ได้โทรแจ้ง 110⁶ ว่า น้องเอกระโดดลงน้ำฆ่าตัวตาย โดยให้เหตุผลว่าเพราะถูกคุณแม่ทำร้ายร่างกาย ซึ่งทำให้คุณแม่น้องเอถูกตำรวจกีดกันไม่ให้เข้าไปเยี่ยมลูกได้ แต่เด็กเหล่านี้ทำตัวน่าสงสัยเพราะบอกตำรวจว่าเป็นเพื่อนกับน้องเอแต่ไม่เคยส่งข้อความหรือมาเยี่ยมเยียนเลย ตำรวจจึงทำการสอบสวน และพบหลักฐานในมือถือว่ามีรูปอนาจารอยู่จริง อย่างไรก็ตาม ด้วยความที่ผู้กระทำผิดมีอายุน้อย กฎหมายจึงไม่สามารถทำอะไรเด็กพวกนี้ได้ ภายหลังจากน้องเอฟื้นตัวแล้ว คุณหมอได้วินิจฉัยว่า น้องเอมีโรคเครียดภายหลังเผชิญเหตุการณ์สะเทือนขวัญ (Post-Traumatic Stress Disorder: PTSD) จากการถูกบูลลี่อย่างต่อเนื่อง หลังจากเหตุการณ์นี้ น้องเอได้แต่หมกตัวอยู่ในบ้าน จนกระทั่งวันที่เธอหายตัวไปกระทันหันและถูกพบว่าเสียชีวิตอยู่อย่างโดดเดี่ยว ในตอนแรกทางโรงเรียนไม่ยอมรับว่าการฆ่าตัวตายของเธอมีส่วนเกี่ยวข้องกับการบูลลี่ในโรงเรียน ก่อนที่จะโดนร้องเรียนและออกมายอมรับในภายหลัง เรื่องนี้ถูกรายงานว่า น้องเอเคยพยายามบอกกับคุณครูว่าโดนรังแก แม่เองก็เคยไปปรึกษาคุณครู แต่คุณครูกลับบอกว่า ไม่มีอะไร แถมยังเอาเรื่องที่น้องเอมาฟ้องไปเล่าให้เด็กกลุ่มนั้นฟังอีกด้วย

ผู้เขียนมิอาจรู้สาเหตุของการฆ่าตัวตายทั้งหมดได้ว่าเกิดจากอะไร แต่สิ่งหนึ่งที่ผู้เขียนสัมผัสได้จากสังคมญี่ปุ่นคือ แม้จะพบว่าใครมีปัญหา หรือทำตัวแปลกแยกจากผู้อื่น มักไม่มีใครอยากช่วยเหลือหรือเข้าไปคุยกับเขา

วันหนึ่งในห้องเรียนของผู้เขียน ขณะที่อาจารย์สอนอยู่ มีนักศึกษาชายชาวญี่ปุ่นตัวผอมสูงคนหนึ่งเดินออกมาหน้าห้อง ทำท่าเหมือนจะไปเข้าห้องน้ำ แต่จู่ๆ เขาก็เข่าอ่อนพับลงแล้ววูบลงไปสลบอยู่ตรงหน้าประตูชั้นเรียน ขณะนั้นผู้เขียนนั่งอยู่แถวเกือบหน้าสุดแต่นั่งอยู่เกือบตรงกลางไม่สามารถลุกทันทีได้เมื่อเทียบเพื่อนคนที่นั่งตรงปลายแถวของแถวหน้าสุด แต่ก็ไม่มีใครลุกไปหาเขา อาจารย์ที่กำลังหันหน้าเข้าหากระดานดำก็เหมือนจะไม่ได้สังเกตเห็น ขณะที่ผู้เขียนรีบรุดไปช่วยเขา อาจารย์หันมาและสังเกตได้ว่ามีเรื่องไม่ดีเกิดขึ้น จึงใช้โทรศัพท์ของห้องเรียนติดต่อห้องพยาบาล ขณะที่ผู้เขียนพยายามเรียกสติและประคองหัวของนักศึกษาหนุ่มที่หน้าซีดและกำลังหมดสติ ก็พบว่านักศึกษาอินโดนีเซียที่นั่งอยู่แถวหลังสุดของห้องก็วิ่งออกมาช่วยดูเหตุการณ์ ส่วนที่เหลืออีกร้อยชีวิตนั้นนั่งนิ่ง จากนั้น อาจารย์ที่เพิ่งวางสายจากห้องพยาบาลหันมาบอกว่าเดี๋ยวจะมีวีลแชร์มารับ พูดเสร็จแล้วก็ทำการสอนต่อไปเหมือนไม่มีอะไรเกิดขึ้น เวลาผ่านไปไม่ถึงสามนาที ได้มีเจ้าหน้าที่คนหนึ่งมาพร้อมรถเข็น เราสองคนจึงช่วยกันประคองหนุ่มหมดสติขึ้นรถเข็นพาไปส่งถึงหน้าลิฟต์เพราะเจ้าหน้าที่บอกว่าเขาสามารถเข็นไปเองคนเดียวได้ เมื่อเราสองคนกลับมาก็เห็นว่าห้องเรียนอยู่ในสภาพเดิมเหมือนไม่มีอะไรเกิดขึ้น อาจารย์แค่หันมาขอบคุณคำเดียวแล้วก็สอนต่อ แม้ว่าเสร็จจากคลาสเรียนแล้วก็ไม่มีใครมาถามสักคนว่าเป็นอะไรยังไงบ้าง ผู้เขียนรู้สึกตกใจกับเรื่องนี้มาก จึงถามเพื่อนคนญี่ปุ่นที่สนิทกันและนั่งข้างๆ ผู้เขียนตอนนั้นว่า คนญี่ปุ่นคิดอะไรอยู่ ทำไมถึงไม่มีใครลุกไปช่วยคำตอบของเพื่อนยังคงอยู่ในใจของผู้เขียนจนทุกวันนี้แม้ว่าเวลาจะผ่านไปเกือบสิบปีแล้ว เพื่อนบอกว่า “ไม่ใช่ว่าเราไม่แคร์นะหรือไม่รู้สึกนะ แต่เราคิดว่าไม่ต้องเป็นเราหรอก เราไม่อยากเด่น เขาอาจจะป่วย แต่นั่นเป็นเรื่องส่วนตัวของเขา เราไม่ชอบไปยุ่งเรื่องส่วนตัว ไม่ชอบเด่นในที่สาธารณะแบบนี้”

“ความเป็นส่วนตัว” มีข้อดีของมันคือ เราเคารพต่อกัน ไม่ก้าวก่ายกัน แต่การให้ความสำคัญกับความส่วนตัวที่มากเกินไปได้นำไปสู่การขาดความเห็นอกเห็นใจในเพื่อนมนุษย์ ผู้เขียนมองว่าสิ่งเหล่านี้ได้กลายเป็น “ความเห็นแก่ตัว”  และขาดความสำนึกในการอยู่ร่วมกันในสังคม สังคมในการทำงานก็เช่นกัน จากที่คุยกับเพื่อนคนญี่ปุ่นมา หลายคนนั้นมีความชัดเจนว่า เวลางานก็คืองาน พอพักเที่ยงก็ปลีกตัวไปกินข้าวอยู่คนเดียว สร้างความสัมพันธ์ในที่ทำงานเท่าที่จำเป็น และยังมองว่าเพื่อนร่วมงานนั้นไม่ถือว่าเป็น “เพื่อน” อีกด้วย

ผู้เขียนรู้สึกว่า การที่คนๆ หนึ่งต้องระวังเส้นแบ่งของ “ตนเอง” ไม่ให้ก้าวทับไปในเส้นของ “คนอื่น” ซึ่งถูกมองว่าเป็นการเคารพสิทธิส่วนบุคคลนั้น ก่อให้เกิดความเครียด ในเมื่อมนุษย์เราเป็นสัตว์สังคม เหตุใดเราจึงต้องมีเส้นแบ่งที่ชัดเจนนี้ด้วย นักสังคมวิทยาท่านหนึ่งนามว่า Anthony Giddensได้กล่าวไว้ในหนังสือ Modernity and Self-Identity  (1991, pp.74-75) ว่า “ปัจเจกนิยม (Individualism) นั้นไม่เคยมีในยุคสังคมก่อนสมัยใหม่ (pre-modern society) แต่เพิ่งมีหลังจากการเปลี่ยนแปลงเข้าสู่ยุคอุตสาหกรรม (industrialization)ในโลกตะวันตก… ตัวบุคคล (individual) นั้นย่อมเป็นบุคคลได้เพราะว่าเขามีเส้นใยเชื่อมโยงกับสังคมที่สร้างเขาขึ้นมา” ⁷  ถ้าสังคมเราให้ที่กับ “เรื่องส่วนตัว” มากเกินไป แล้วบุคคลในสังคมนั้นจะยังคนเป็นส่วนหนึ่งของสังคมอยู่อีกหรือ? มนุษย์จะกลายเป็นเพียงสิ่งมีชีวิตที่เห็นแก่ตัวมาอยู่รวมกันแต่ไม่มีความสัมพันธ์กับสังคมได้หรือ?

“ผมเป็นนักเรียน นักเขียน นักแปล และเป็นกระบวนกร หน้าที่หลักคือการเปลี่ยนแปลงตนเองและสังคม ให้ก้าวไปสู่ความบริสุทธิ์ ยุติธรรม และยั่งยืน ผมทำงานนี้มาตลอดชีวิตตั้งแต่มัธยมปลาย และตั้งใจที่จะตายคางานนี้”

ประชา หุตานุวัตร เคยพูดถึงชีวิตของตนเองเอาไว้อย่างน่าสนใจ

และเขาก็ได้ตายคางานที่เขาทำไว้เช่นนั้นจริงๆ

แต่ผลงานของประชาที่สร้างไว้จะคงอยู่ไปอีกนานเท่านาน ดังที่ Jane Rasbash อดีตคู่ชีวิตของประชาเขียนถึงเขาว่า “Pracha’s unique contributions to engaged spirituality and social change will continue through his writing, projects and student.”

ในยุคแสวงหา ก่อนเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 นั้น ประชาร่วมกับเพื่อนนักเรียนตั้งกลุ่ม ‘ยุวชนสยาม’ ขึ้นในปี 2515 รวบรวมนักเรียนหัวก้าวหน้าอันเป็นนักกิจกรรมจากโรงเรียนต่างๆ ทำกิจกรรมร่วมกัน เช่น ค่ายฝึกกำลังคน วารสาร กลุ่มสนทนา และร่วมประท้วงในหลายเหตุการณ์ มีสมาชิก อาทิ สันติสุข โสภณสิริ, วิศิษฐ์ วังวิญญู, ธงชัย วินิจจะกูล, สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล, ยงยุทธ วงศ์ภิรมย์ศานต์ และไพศาล วงศ์วรวิสิทธิ์

โดยพิภพ ธงไชย ตั้งข้อสังเกตว่า “คนรุ่นใหม่ในกลุ่มยุวชนสยาม เมื่อ 50 ปีก่อน ล้วนเลือกที่จะ ‘ขบถต่อตัวเอง’ และ ‘สังคมที่ตนดำรงอยู่’”

จากที่สนใจความคิดฝ่ายซ้ายที่นิยมมาร์กซ์ ต่อมาในปี 2517 ประชาหันมาสมาทานอหิงสาและพุทธธรรม ดังได้ร่วมกับวิศิษฐ์และสันติสุขตั้งกลุ่ม ‘อหิงสา’ เพื่อแยกจากกระแสส่วนใหญ่ในเวลานั้นที่นิยมมาร์กซ์อย่างเข้มข้น

แม้ประชาจะเรียนเก่งเป็นอันดับต้นๆ ของรุ่น เขากลับไม่ได้เลือกเรียนแพทย์หรือวิศวะตามกระแสหลัก แต่เลือกเรียนครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โดยได้รับแรงบันดาลใจมาจากครูโกมล คีมทอง ผู้ล่วงลับ แต่แล้วยังไม่ทันเรียนจบ ประชาก็ลาออกเพื่อดำเนินชีวิต ‘ขบถ’ กับเพื่อนในกลุ่มอหิงสา ซึ่งเชื่อมั่นในแนวทางสันติวิธี และไม่สยบยอมกับคำตอบสำเร็จรูปจากลัทธิที่สัญญาว่าจะให้ความหวังใหม่

สำหรับชีวิตการเรียนของประชานั้น สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล เขียนถึงว่า “ผมมีความทรงจำที่ดีต่อพี่ประชา เป็นคนแรกที่ให้แรงบันดาลใจกับผม ผมรู้สึกประทับใจมาก คนที่เรียนเก่งมากอย่างนั้น กลับเลือกสอบเข้าครุ แล้วก็ลาออก”

ขณะที่พระไพศาล วิสาโล เขียนรำลึกถึงประชาว่า “ข้าพเจ้าโชคดีที่ได้รู้จักพี่ประชาขณะที่ยังเยาว์วัย เพราะได้เห็นแบบอย่างแห่งผู้ที่อุทิศตนเพื่ออุดมคติ ในช่วงที่ข้าพเจ้ากำลังแสวงหาความหมายของชีวิตอยู่พอดี”

ในปี 2518 เมื่อสถานการณ์ทางการเมืองทวีความรุนแรงขึ้น จากเดิมที่ประชาคิดว่าจะเข้าป่าหรือไปเมืองจีน ก็เปลี่ยนใจเข้าสู่ร่มกาสาวพัสตร์

ส. ศิวรักษ์ เล่าถึงการบวชของประชาไว้ว่า “แต่แล้วความเปลี่ยนแปลงของเขาทางด้านกิจกรรมฝ่ายซ้ายก็เป็นเหตุให้ปัญญานันทภิกขุปฏิเสธที่จะบวชให้เขา ข้าพเจ้าจึงฝากเขาไปยังพระสด ซึ่งเคยเรียนที่ธรรมศาสตร์กับข้าพเจ้า และต้องการอุทิศชีวิตทั้งหมดเพื่อการพระศาสนา พระสดพาประชาไปหาเจ้าคณะจังหวัดสุราษฎร์ธานีให้เป็นอุปัชฌาย์บวชให้เขา และเขาก็เข้าไปอาศัยสวนโมกขพลารามอยู่เป็นเวลากว่าทศวรรษ”

อนุสรณ์อันเป็นรูปธรรมาจากชีวิตสมณเพศของพระประชา ปสนฺนธมฺโม คือการสัมภาษณ์พระมหาเงื่อม อินฺทปญฺโญ จนสำเร็จออกมาในชื่อ เล่าไว้ในวัยสนธยา ซึ่งคำถาม การจับประเด็น และการนำเสนอตัวตนของพุทธทาสภิกขุออกมานั้น ทำออกมาได้อย่างที่ไม่มีใครเสมอเหมือน อีกเล่มหนึ่ง คือ ปาฏิหาริย์แห่งการตื่นอยู่เสมอ ที่แปลมาจากงานของติช นัท ฮันห์ ซึ่งถือได้ว่าเป็นเล่มแรกของท่านนัท ฮันห์ ในบรรณพิภพไทย และเมื่อปี 2565 เพิ่งพิมพ์ครั้งที่ 28 ออกมาวางจำหน่าย

ในทางวิถีชีวิตนั้น พระไพศาล วิสาโล กล่าวถึงพระประชาว่า “ข้าพเจ้าเอง…ได้รับอิทธิพลจากข้อคิดและงานเขียนของพี่ประชามิใช่น้อย โดยเฉพาะในช่วงที่พี่ประชาใช้ชีวิตทวนกระแสในเพศสมณะ ถ้าพี่ประชาไม่ได้ก้าวเดินบนเส้นทางนี้มาก่อน ข้าพเจ้าอาจไม่ได้บวชมาจนถึงวันนี้”

ในปี 2532 ประชาร่วมก่อตั้งเครือข่ายพุทธศาสนิกสัมพันธ์นานาชาติเพื่อสังคม (International Network of Engaged Buddhists: INEB) เพื่อเชื่อมโยงนักกิจกรรมชาวพุทธและผู้นำจากศาสนาอื่นในหลายประเทศมาแลกเปลี่ยนและสนับสนุนการทำงานเพื่อสังคมระยะยาว

หลังจากไปเรียนหลักสูตรสำหรับนักฝึกอบรมจนจบขั้นสูงสุดจาก A Movement for Society สหรัฐอเมริกา ประชานำหลักสูตรนี้มาประยุกต์กับพุทธกระบวนทัศน์ให้สมสมัย ใช้ในกระบวนการฝึกอบรมต่างๆ และได้ทำโครงการฝึกอบรมผู้นำระดับรากหญ้า (Grassroots Leadership Training: GLT) กับคนไทยและคนจากประเทศเพื่อนบ้าน ซึ่งต่อมาพัฒนาเป็นเสมสิกขาลัย ภายใต้มูลนิธิเสฐียรโกเศศ-นาคะประทีป

อีกองค์กรหนึ่งภายใต้ฉายาของมูลนิธิเสฐียรโกเศศฯ คือ อาศรมวงศ์สนิท คลอง 15 จังหวัดนครนายก นั้น ประชาก็มีส่วนเกี่ยวข้องอย่างสำคัญในการสร้างพื้นที่ทดลองใช้ชีวิตของนักกิจกรรมทางสังคม มุ่งสร้างชุมชนวิถีทางเลือกใหม่ นอกจากนี้ ประชายังเคยใช้ชีวิตที่ฟินด์ฮอร์น ซึ่งเป็นชุมชนทางเลือกในทางเหนือของสกอตแลนด์อีกด้วย

ในปี 2548 ด้วยแนวคิดของพุทธทาสภิกขุที่ว่า “ศีลธรรมของเยาวชนคือสันติภาพของโลก” ประชาตั้งสถาบันยุวโพธิชน เพื่อเป็นสถาบันพัฒนาคุณภาพชีวิตเยาวชนและจัดกระบวนการเรียนรู้กระบวนทัศน์ใหม่ และเป็นการสร้างนิเวศทางการศึกษาหล่อหลอมคนรุ่นใหม่

นอกจากนั้น ประชายังมีส่วนร่วมก่อตั้งมูลนิธิสัมมาชีพ ที่มุ่งจะมีส่วนในการจัดการศึกษาเพื่อการเปลี่ยนแปลงสังคมในหมู่นักธุรกิจและนักการเมือง ทั้งยังตั้งชุมชนนิเวศเอเชีย (Ecovillage Transition Era: ETA) ที่ให้ความสำคัญกับการเปลี่ยนเมืองให้น่าอยู่ และการขับเคลื่อนเรื่องมนุษย์กับธรรมชาติที่เน้นความยั่งยืนของระบบนิเวศ

ในช่วงท้ายของชีวิต ประชามุ่งสู่การเปลี่ยนแปลงสังคมผ่านการเจาะไปที่คุณค่าพื้นฐาน จึงตั้งหลักสูตรผู้นำกระบวนทัศน์ใหม่ (Awakening Leadership Training: ALT)

วราภรณ์ หลวงมณี ที่ทำงานกับประชามาถึง 16 ปี เคยถามประชาว่า “คุณค่าของงานที่เรากำลังทำอยู่คืออะไร ใช่เรากำลังขับเคลื่อนเพื่อเปลี่ยนแปลงสังคมหรือไม่” ประชาตอบว่า “เราไม่สามารถทำขนาดนั้นได้หรอก แต่เรากำลังทำเรื่องเปลี่ยนแปลงคุณค่าพื้นฐานของสังคม” ในความหมายที่ว่าเปลี่ยนสังคมวัตถุนิยมเป็นสังคมที่มีจิตวิญญาณ เปลี่ยนสังคมที่เอารัดเอาเปรียบมาเป็นมิตรกับธรรมชาติ เปลี่ยนสังคมที่แก่งแย่งแข่งขันเป็นเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ และเปลี่ยนสังคมที่บูชาความเจริญก้าวหน้าทางวัตถุสู่สังคมที่มีสมดุลของคุณภาพชีวิตและเลือกสรรเทคโนโลยีอย่างชาญฉลาด

นอกจากนั้น ประชายังสัมภาษณ์ ส. ศิวรักษ์ เผยแพร่ในโลกออนไลน์อย่างเป็นระบบคิด ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการแสวงหาความรู้ เรื่องความยุติธรรม และที่ได้รับความนิยมมาก คือ ชุดประวัติศาสตร์ ทั้งจักรีปริทัศน์ การอภิวัฒน์ 2475 และการเมืองไทยร่วมสมัย ดังที่พิภพ ธงไชย ตั้งข้อสังเกตว่า “งานช่วงหลังที่ประชาทุ่มเททำ คือ การเสนอศักยภาพในตัวครูของตน โดยเฉพาะบทสัมภาษณ์…” 

ไม่เพียงเท่านั้น ประชายังตั้งสำนักพิมพ์เสมสิกขาลัยขึ้นมาเผยแพร่ความรู้พื้นฐานในด้านต่างๆ อย่างขยันขันแข็ง ไม่ว่าจะเป็นประวัติบุคคล แนวความคิดพื้นฐานในด้านต่างๆ (แม้บางเล่มอาจจะผิดพลาดไปบ้าง หรือยังไม่ถึงกับเป็นเลิศ แต่ก็นับเป็นอุปกรณ์เบื้องต้นสำหรับการแสวงหาความรู้ขั้นต้นในด้านนั้นๆ ได้) และการนำหนังสือคลาสสิกหลายเล่มกลับมาพิมพ์ใหม่ เช่น จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ และ ปาฏิหาริย์แห่งการตื่นอยู่เสมอ เป็นต้น

มีประเด็นเรื่องราวถกเถียงในโลกออนไลน์ จากประเด็นปรัชญาพื้นฐานว่า “มนุษย์เท่าเทียมกันหรือไม่”

โดยนักวิชาการด้านปรัชญาได้ตั้งข้อสังเกตว่าทุกครั้งที่คนกลุ่มที่สนับสนุนความไม่เท่าเทียมมักจะให้เหตุผลคือ “นิ้วมือยังไม่เท่ากันเลย แล้วคนจะเท่ากันได้อย่างไร” ซึ่งเป็นคำอธิบายอมตะเพื่อปฏิเสธการสร้างสังคมที่ยุติธรรม

เมื่อคลิปการสนทนาดังกล่าวเผยแพร่ออดไป ผมเองก็แปลกใจไม่น้อยที่มีผู้ใช้อินเตอร์เน็ตจำนวนมากออกมาวิพากษ์วิจารณ์คลิปดังกล่าว ในลักษณะ “การสนับสนุนความไม่เท่าเทียม” หรือมองว่า “ความไม่เท่าเทียมกันเป็นเรื่องปกติ” โดยปรากฏความเห็นลักษณะดังกล่าวจำนวนมาก

จนผมเชื่อว่าผู้คนที่ปรารถนาความเท่าเทียมซึ่งมีจำนวนไม่น้อยเช่นกันพออ่านแล้วคงเกิดภาวะ “จิตตก” และตั้งคำถามเหมือนกันว่า “สังคมเราเป็นกันขนาดนี้เลยหรือ”

ในบทความนี้ผมจะชวนวิเคราะห์ ถึงความเห็นที่สนับสนุนความ “ไม่เท่าเทียม” ที่กระจายในโลกออนไลน์ต่างกรรมต่างวาระ

และชวนมองอีกมุมว่าในโลกจริงผู้คนไม่ได้มีความคิดสุดโต่งต่อการสนับสนุน “ความเหลื่อมล้ำขนาดนั้น”

“คนไทยน่าจะเชื่อเรื่องผีมากกว่าเรื่องความเท่าเทียมเสียอีก” มิตรสหายท่านหนึ่งกล่าวในลักษณะติดตลก

ซึ่งฟังดูแล้วก็จริง แม้ผีจะไม่มีจริง แต่ผู้คนก็มีพิธีกรรมเพื่อยืนยันว่ามันมีจริง และยังมีกระบวนการปกป้องการมีจริงของผี

ขณะเดียวกันความเท่าเทียมแม้จะเป็นนามธรรมเหมือนกัน แต่ก็ปรากฏในรัฐธรรมนูญแทบทุกประเทศ ในกฎหมายหลายฉบับ รวมถึงคำโปรยในอนุสาวรีย์ และประวัติศาสตร์แทบทุกประเทศว่า มนุษย์แต่ละยุคสมัยยอมอุทิศทุกอย่างเพื่อ “ความเท่าเทียม”

แต่ตรงกันข้ามดูเหมือน คนทั่วไปจะเชื่อเรื่องผีที่ทางการล้วนยืนยันว่าไม่มีจริง มากกว่าความเท่าเทียมที่ถูกรับรองในกฎหมายแทบทุกประเทศ

ประการแรกอาจเป็นความไม่รู้เรื่องสิทธิมนุษยชนพื้นฐาน หรือคำว่าเท่าเทียมไม่จำเป็นต้องหมายถึงใส่เสื้อสีเดียวกัน กินอาหารแบบเดียวกัน แต่คือการได้รับการปฏิบัติเยี่ยงมนุษย์ที่เท่ากัน การได้รับโอกาสพื้นฐาน เท่ากัน รวมถึงการปฏิบัติจากรัฐและสังคมที่เท่าเทียมกัน

หากวิเคราะห์การที่คนกลุ่มหนึ่งปฏิเสธความเท่าเทียมก็อาจมีที่มาจากสามเหตุผล

ประสบการณ์ส่วนตัว บางครั้งความเชื่อในความเท่าเทียมหรือไม่เชื่อนั้นสามารถมาจากประสบการณ์ส่วนตัวของบุคคล หากบุคคลมีประสบการณ์ที่ไม่ดีเกี่ยวกับความเท่าเทียม เช่น ประสบการณ์การถูกเลือกปฏิเสธ หรือประสบการณ์ที่มีการแบ่งแยกเชื้อชาติ ศาสนา หรือวัฒนธรรม อาจส่งผลให้พวกเขาเกิดความไม่เชื่อใจในความเท่าเทียม

อำนาจและประโยชน์ส่วนตัว บางครั้งการเชื่อในความเท่าเทียมอาจถูกกลไกของอำนาจและประโยชน์ส่วนตัวที่ต่างหากกันขัดขวาง เช่น บางกลุ่มหรือบุคคลอาจไม่เชื่อในความเท่าเทียมเพราะการเสียสิทธิหรือสิทธิประโยชน์ที่พวกเขาได้รับจากสถาบันหรือระบบที่กีดกันความเท่าเทียม

ความเชื่อ ความเชื่อและมุมมองทางสังคมมีอิทธิพลอย่างมากต่อทัศนคติของบุคคลต่อความเท่าเทียม บางครั้งความเชื่อทางสังคมที่ถูกฝังในวัฒนธรรมหรือครอบครัวอาจส่งผลให้บุคคลมองเห็นความเท่าเทียมในมุมมองที่แตกต่างไปจากที่มันมีอยู่ในวัฒนธรรมหรือครอบครัวของพวกเขา ตัวอย่างเช่น ความเชื่อทางศาสนาหรือความเชื่อทางการเมืองที่ส่งผลให้มีการสร้างแบ่งแยกขัดแย้งในสังคมและการปกปิดปัญหาที่สำคัญเกี่ยวกับความเท่าเทียม

ดังนั้น แม้ในปัจจุบันก็ยังพอนึกภาพออกได้ว่าทำไมจะมีคนจำนวนไม่น้อยที่ไม่เชื่อเรื่องความเท่าเทียม และนอกจากไม่เชื่อแล้วยังเป็นผู้กีดขวาง แม้ว่าตัวเองก็ไม่ได้ประโยชน์อะไรจากสังคมที่อยุติธรรมนี้

แต่คำถามคือมันมีคนจำนวนมากขนาดนั้น ที่ปฏิเสธความเท่าเทียมจริงหรือ

ผมคงตอบสั้นๆ ว่า “ไม่ใช่”

ตามปกติแล้วกับทุกเรื่องที่ปรากฏในโลกออนไลน์ คนที่ไม่เห็นด้วย มักเสียงดังมากกว่า และด้วยความเป็นโลกออนไลน์ การแสดงความเห็นต่างๆ สามารถทำได้รวดเร็ว บ่อยครั้งความเห็นที่ดูชัดเจนและเร็ว สามารถชักนำคนกลางๆ ให้เงียบ หรือไม่กล้าแสดงความเห็น และดึงดูดให้คนที่คล้อยตามแม้จะเล็กน้อยไม่ทั้งหมด ให้สนับสนุน

ผมเคยสนทนากับคนที่ดูจะมีความเห็นดุเดือดในโลกออนไลน์ว่า เขามีความคิดขนาดนั้นเลยหรือ ที่ต่อต้านเรื่องสวัสดิการ ต่อต้านขนส่งสาธารณะ ต่อต้านการเก็บภาษีคนรวย

คุยไปคุยมาผมก็พบว่าเขาไม่ได้มีความคิดสุดโต่งขนาดนั้น

สาเหตุที่แสดงความคิดเห็นแบบนั้นไป ก็เป็นเรื่องความสนุก มีผู้คนเยอะ และยิ่งการแสดงความคิดเห็น ในลักษณะการปฏิเสธประโยชน์ที่ตนได้รับ หรือคนที่ลำบากส่วนใหญ่เรียกร้อง เช่น การได้ด่าผู้หญิงที่อยากลาคลอด ได้ด่าแรงงานที่อยากขึ้นค่าแรง ได้ด่าคนแก่ที่อยากได้เงินบำนาญ ด่านักศึกษาที่อยากเรียนมหาวิทยาลัยฟรี บางครั้งก็ทำให้พวกเขารู้สึกจริงๆ ว่าเหมือนได้เป็นชนชั้นนำในภาพยนตร์ที่พวกเขาคุ้นเคย คือดูฉลาดและมีอำนาจ!

เหตุผลมันฟังดูประหลาด แต่มันก็มีลักษณะแบบนี้เกิดขึ้นได้บ่อยๆ ในอารมณ์ความรู้สึกคน ที่มีหลายเรื่องราวที่เกิดขึ้นในแต่ละวัน อารมณ์แบบนี้เกิดขึ้นนับเป็นเรื่องปกติ

วันรุ่งขึ้นพวกเขาก็ไปสนุกกับเรื่องอื่น ขณะที่โลกยังเหลื่อมล้ำต่อไป

แต่จากประสบการณ์ของผม ทั้งในการสอนหนังสือ รณรงค์ และปฏิสัมพันธ์กับผู้คนหลากหลายทุกช่วงวัย ทุกระดับ เด็กๆ นักเรียนก็ปรารถนาสังคมที่ยุติธรรม ที่ทำให้พวกเขาวิ่งตามความฝันเต็มที่

คนเริ่มทำงานก็ปรารถนาค่าจ้างที่เป็นธรรมเพื่อให้พวกเขาเริ่มชีวิต

คนมีครอบครัวก็ปรารถนาการรักษาพยาบาลที่ดี การศึกษาที่ดี

คนชราก็ปรารถนาเงินบำนาญ และหลักประกันในชีวิต

คนที่จนที่สุดก็ยังปรารถนาสังคมที่ยุติธรรม

แม้แต่เศรษฐีหมื่นล้านก็รู้ว่าสังคมที่อยุติธรรม ไม่ดีต่อชีวิตของพวกเขา

เวลาที่มีคนต่อต้านเรื่องพวกนี้ มหาวิทยาลัยฟรี เงินบำนาญ ค่าจ้างที่เป็นธรรม สิทธิการรวมตัวของคนทุกชนชั้น ถ้าไม่ด้วยความไม่รู้ เสียประโยชน์ (ซึ่งก็ไม่ใช่) ก็มีอีกหนึ่งเหตุผล คือพวกเขาตระหนักว่าเรื่องพวกนี้เป็นจริงได้ และแค่กำลังกลัวว่ามันจะเป็นจริง

แต่ไม่ว่าเราจะชอบหรือชัง โลกจะหมุนสู่ความก้าวหน้ามากขึ้น เท่าเทียมมากขึ้นอยู่ดี ยังคงเป็นภารกิจสำคัญของคนทุกยุคที่ต้องช่วยการสื่อสารทุกโอกาสว่า

“มนุษย์เราคู่ควรกับสังคมที่ยุติธรรมมากขึ้น”

ปาฐกถาเสม พริ้งพวงแก้ว เรื่อง “Ecodharma ธรรมนิเวศ : อนาคตสรรพสิ่งในโลกที่กำลังเดือด โดย David R. Loy นักเขียนและธรรมาจารย์เซนชาวอเมริกัน และแปลภาษา โดย อัญชลี คุรุธัช (ดูย้อนหลังได้ที่ https://www.facebook.com/watch/?v=1137380174367408 )

เพื่อนมอญในแชตเริ่มด้วยคำถามว่า ทำไมตั้งชื่องานว่า Global Boiling? พอกลับมาดูชื่อหนังสือของ อ.เดวิด มันก็เขียนเพียงว่า Ecodharma: Buddhist Teachings for the Ecological Crisis ส่วนตัวเดาว่า การเลือกใช้ โลกเดือด น่าจะสอดคล้องกับสภาวะโกลาหล สงครามและโลกร้อนที่กำลังส่งผลกระทบอย่างรุนแรงในหลาย ๆ พื้นที่ และการพยายามให้นิยาม climate change ที่ดูเหมือนจะหาคำแปลไทยที่มากกว่าโลกร้อนไม่ได้สักที

อ.เดวิด เปิดประเด็นด้วยบทสนทนาที่ลูกศิษย์ถามธรรมาจารย์เซนว่า ควรจะปฏิบัติอย่างไรในยามลำบาก ธรรมาจารย์เซนบอกว่าให้โอบรับและต้อนรับด้วยการตอบสนองอย่างเหมาะสม “embrace and welcome difficult times by responding appropriately”

อ.เดวิด เสนอว่า ในยามวิกฤตทางนิเวศ พุทธศาสนา Buddhism มีคำสอนที่สามารถเอามาปรับประยุกต์เพื่อเผชิญหน้ากับวิกฤติและความทุกข์ยากได้เช่นกัน หากเราไม่แบ่งแยกมหานิกายกับเถรวาทออกจากกัน “เส้นทางพระโพธิสัตว์ bodhisattva path” ที่สอนให้กระทำการโดยไม่ยึดติดกับผลลัพธ์ acting without attachment to the results น่าจะเป็นหนึ่งแนวทางที่น่านำเสนอให้กับโลกมนุษย์ แต่นี่ไม่ใช่การแนะนำว่าควรทำอะไร แต่เป็นการนำเสนอว่าน่าจะทำอย่างไร Buddhist teachings do not tell us what to do, but they tell us a lot about **how** to do it

แต่ด้วยบริบทและช่วงเวลาที่พระพุทธเจ้าดำรงอยู่นั้น ช่างแตกต่างกับปัจจุบัน อีกทั้งหลักคำสอนของพุทธเองก็ไม่เคยหยุดนิ่ง ปรับเปลี่ยนและลื่นไหลไปตามสภาวะและค่านิยมของสังคมนั้น ๆ ดังนั้น ยามวิกฤตที่เรากำลังเผชิญอยู่ก็ท้าทายศาสนาพุทธให้ปรับตัวเช่นกัน

อ.เดวิด เสนอแนวคำสอน 3 ประการ

(1) โอบรับทั้งการเปลี่ยนแปลงภายในและเข้าไปยุ่งเกี่ยวกับโลกภายนอก โดยไม่แบ่งแยกโลกออกเป็นสองขั้ว nonduality เพราะการเข้าไปยุ่งเกี่ยวกับโลกก็เป็นกระบวนการสำคัญในการตื่นรู้ เป็นการนำสิ่งที่ปัจเจกภาวนาไปลงมือปฏิบัติจริง “Engagement in the world is how our individual awakening blossoms, and contemplative practices such as meditation ground our activism, transforming it into a spiritual path.”

(2) ทุกข์ที่มากกว่าปัจเจก ทุกข์ระดับสถาบัน Dukha are not only personal sufferings but now they are institutionalized บริบทที่แตกต่างทำให้เราต้องปรับความเข้าใจว่า ทุกข์ ในวันนี้เป็นอย่างไร ในอดีตพุทธศาสนาเป็นความเชื่อของผู้คนจำนวนเล็กน้อย แต่ศาสนาจะถูกเผยแพร่ได้กว้างไกลก็ต้องอิงกับอำนาจใหญ่ของสังคม ข้อจำกัดนี้อาจทำให้พุทธศาสนากลายเป็นหลักคำสอนที่โฟกัสกับปัจเจกเป็นหลัก แต่เหตุแห่งทุกข์อันได้แก่ โลภ โกรธ หลง กลายเป็นปัญหาทุกข์ยากระดับโครงสร้าง อ.เดวิด เสนอว่า พุทธเคยมีภิกษุณีสังฆะที่เข้มแข็ง เคยเป็นสิ่งที่ช่วยให้คนจัณฑาลปลดแอกจากระบบวรรณะ ดังนั้น หากเราสามารถเสริมความเข้มแข็งของสังฆะและชุมชน จะเป็นการถักทอความสัมพันธ์ให้ปัจเจกมุ่งปฏิบัติทั้งเพื่อตัวเองและผู้อื่นได้เช่นกัน อ.เดวิด ยกคำพูดของนักรณรงค์โลกร้อน Bill McKibben ที่เสนอให้รวมกลุ่ม “the most important thing an individual can do, is be a little less of an individual and join together with others in movements large enough to make change.”

(3) nirasa นิรสา แปลว่า ไม่คาดหวัง without expectations or hope แน่นอนผลลัพธ์ของการกระทำนั้นสำคัญ แต่เราไม่ควรยึดติดกับผลลัพธ์ results are important but not to attach ความไม่ยึดติดดังกล่าว ทำให้เราไม่รู้ และจิตที่ไม่รู้ “don’t know mind” จะยืดหยุ่นกว่า เปิดรับการเปลี่ยนแปลง และบ่มเพาะพลังภายใน (empower) มากกว่าจิตที่รู้ ที่มักปิดกั้นและยึดติดกับสิ่งใดสิ่งหนึ่ง โดยเฉพาะความเป็นคู่ตรงข้าม เช่น ความสิ้นหวัง / ความหวัง despair / hope ที่หล่อเลี้ยงกันและกันและทำให้เรายึดติดกับสิ่งใดสิ่งหนึ่ง

อ.เดวิด ยกคำกล่าวจากอนุสรณ์รำลึกผู้เสียชีวิตในช่วง 9/11 มาเป็นเครื่องเตือนใจว่า “Grief is the price we pay for love” ความอาลัยเศร้าโศกคือราคาที่เราต้องจ่ายเพื่อความรัก หากเรามองว่า สิ่งที่ต่างจาก despair ความสิ้นหวัง คือ grief ความโศกเศร้า เราจะเรียนรู้ที่จะปล่อยวาง ไม่ยึดติด ตัวเราจะชัดขึ้นว่าสิ่งใดเป็นสิ่งสำคัญในชีวิต

การภาวนาและฝึกสมาธิ meditation เป็นหนึ่งในสิ่งที่พุทธศาสนาเสนอว่าเราจะโอบรับความยากลำบากอย่างไร การไม่ยึดติดและตระหนักถึงความไม่จีรังอันเป็นธรรมชาติของโลก ชวนให้เราตระหนักรู้ถึงสายสัมพันธ์ที่เกี่ยวโยงตัวเรากับสรรพสิ่ง แทนที่ตัดขาดตัวเราจากสรรพสิ่ง การแบ่งแยกตัวเราจากสายใยชีวิตต่างหากที่เอื้อให้ความโลภ โกรธ หลงเกาะกินเราจนทำให้เราเห็นเพียงความสิ้นหวัง พังทลาย

ตลอดเวลาที่ฟังปาฐกถเสม แพรนึกถึงคำว่า response-ability ของกลุ่มนักคิดสตรีนิยมหลากสายพันธุ์ feminist multispecies scholars เช่น Donna Haraway เด้งขึ้นมาทันที มันเป็นการเล่นคำกับ response การตอบสนอง/ตอบกลับ และ responsibility ความรับผิดชอบ ที่เมื่อเรารับรู้และรู้สึกกับสายสัมพันธ์ที่เรามีกับสิ่งอื่น ๆ และตระหนักว่าตัวเราก็ประกอบสร้างจากสายสัมพันธ์เหล่านั้น เราก็ต้องมีความรับผิดชอบต่อการกระทำและการถูกกระทำของเราตัวเรากับสรรพสิ่งเช่นกัน ในแนวคิดหลากสายพันธุ์ศึกษา multispecies studies ใช้คำว่า the art of attentiveness บ้าง noticing บ้าง ซึ่งพัฒนามาจากเรื่องของผัสสารมณ์ affects ที่กลุ่มสตรีนิยมทำให้เห็นถึงอำนาจของปัจเจกที่ทั้งกำลังถูกเบียดเบียน ปะทะและโต้กลับ

หากทุกข์ เป็นมากกว่าเรื่องของปัจเจก แต่เป็นเรื่องของโครงสร้างและระบบที่ทำให้เกิดทุกข์ แพรนึกถึงกระบวนการของกลุ่มชนเผ่าพื้นเมือง ที่ชวนตั้งคำถามกับเบื้องหลังปัญหาสิ่งแวดล้อมและมลพิษ ด้วยการสาวตามสายใยกกระบวนการที่หล่อหลอมให้เรามองปรากฎการณ์ดังกล่าวเป็นเพียงเรื่องน่าหดหู่และดูไร้ทางออก แต่มันมีกลไกทางความคิดที่พยายามตัดขาดสายสัมพันธ์ของคนกับสรรพสิ่งให้กลายเป็นเพียงวัตถุหรือมีค่าเพียงเพราะมันมีประโยชน์ทางเศรษฐกิจหรือต่อเจ้าอำนาจหรือเจ้าอาณานิคมเท่านั้น ช่วงเวลาโศกเศร้า griefing จึงเป็นทั้งเครื่องเตือนใจและสิ่งที่เสริมพลังความมีชีวิตชีวิตของมนุษย์และสรรพสิ่ง ดั่งที่ อ.เดวิด ยกตัวอย่าง (ขอบคุณแม่ที่ทำให้รู้จักการเศร้าโศกอาลัย)

ท่ามกลางสภาวะโหดร้ายทารุณที่ผู้คนยังคงเผชิญ ไม่ว่าจะสงครามฆ่ากัน ความเกลียดชังที่มาจากจุดยืนทางการเมืองที่ต่างกัน การขูดรีดแรงงานและความเป็นเพศสภาวะอื่น การจะมาไตร่ตรองจิตแบบธรรมนิเวศอาจเป็นเพียงสิ่งที่คนมีอภิสิทธิ์บางอย่างจะมีเวลาให้ อย่างไรก็ตาม การชวนมองพุทธศาสนาเป็นสิ่งที่ลื่นไหล flow เป็นการเปิดกรอบความคิดและเชิญชวนให้คนมีความคิดสร้างสรรค์และเข้าร่วมปะทะหนุนเสริมกันได้ดี กระบวนการแบบนี้น่าจะช่วยปลดแอกจากความคิดครอบงำที่คอยเน้นแต่ปัจเจกและยกตัวเราให้สูงส่งกว่าสิ่งอื่นๆ ที่ปฏิบัติธรรมไม่ได้ แต่เปิดความเป็นไปได้ใหม่ ๆ ที่จะเกิดขึ้นจากสายสัมพันธ์ใหม่ ๆ ของธรรมนิเวศ ecodharma ที่จิตที่ไม่รู้จะนำพา